Làng Câu Nhi thuộc xã Hải Tân xưa có tên là Câu Lãm- một làng có tiếng văn vật. Mảnh đất này đã sản sinh ra nhiều nhân vật “vang bóng một thời” như: Hoàng Bôi, Hoàng Phú, Trần Hữu Mậu, Bùi Văn Tú, Hoàng Trinh, Trần Hoàn (Nguyễn Tăng Hích)…trong đó, nổi danh là Bùi Dục Tài- vị tiến sĩ đột phá khai khoa đầu tiên của xứ Đàng Trong. Các tài liệu hiện còn cho biết làng được thành lập từ đầu thế kỉ XV nhờ công lao của 12 họ (Bùi, Hoàng, Nguyễn, Phạm, Trần, Lê, Đào, Đỗ, Trương, Phan, Đặng, Đề) trong đó đứng đầu là vị tiền khai khẩn Bùi Trành.
1.Đình Làng Câu Nhi
Đình làng Câu Nhi nguyên xưa là một ngôi đình lớn và đẹp có tiếng khắp vùng. Theo “ Thỉ Thiên tàng bản” thì ngôi đình đầu tiên được xây dựng lên ở khu đất mà nay còn có tên gọi là cồn đình vào khoảng những năm đầu thời Lê sơ ( 1428-1433)(Hình phải : Đình làng Câu Nhi). Đến thời Tây Sơn, đình được chuyển đến khu vực đầu làng, ở ven ngã ba sông- tại địa điểm hiện nay. Gia phả họ Bùi cho biết đình được dựng vào năm 1879, đến năm 1882 thì hoàn thành. Đây là lần xây dựng đình quy mô. Kiến trúc của một ngôi đình được xây dựng trong thời gian này là một ngôi nhà rường rộng 5 gian 2 chái. Bộ khung gỗ có kết cấu vững chãi, các cột cái bằng gỗ lim có đường kính hơn 0,5m; những cột khác bằng gỗ mít to một người ôm không xuể. Bộ mái lợp ngói liệt. Xung quanh đại đình có tường gạch che chắn ba mặt. Đình làng Câu Nhi trở thành ngôi đình nổi tiếng nhất trong vùng. Dân gian vì thế mới có câu “ Thùng thình như cột đình Câu Nhi”.
Trong khu vực đình có một công trình kiến trúc đáng chú ý là Văn Thánh nằm ở góc Tây Bắc, nơi dân làng tạo dựng để thờ Khổng Tử và những người đỗ đạt ngõ hầu mong mõi con cháu mai sau nối dõi thánh hiền.
Đình làng Câu Nhi trong tiến trình lịch sử của mình là nơi xảy ra nhiều sự kiện gắn với làng Câu Nhi và vùng đất Hải Lăng, Quảng Trị. Dưới thời Mạc (1527-1592), nhân dân Câu Nhi do quan tướng địa phương Hoàng Bôi lãnh đạo đã dùng đình làng làm nơi hội họp, rèn luyện võ nghệ, tích trữ lương thực. Cuộc khởi nghĩa Hoàng Bôi đã để lại những dấu ấn lịch sử trên vùng đất bên bờ sông Ô Lâu.
Hiện làng có hơn mười “ông Nghè”, trong đó có những người có đóng góp lớn cho thành tựu y học nước nhà như GS-TS Bùi Văn Minh (Hoa Kỳ) – một trong số những con chim đầu đàn về tim mạch của thế giới, PGS-TS Lê Chí Dũng (TPHCM) cũng là một trong số chuyên gia hàng đầu về xương – u bướu xương hiện nay. Trong các kỳ thi học sinh giỏi, học sinh làng Câu Nhi vẫn tỏ rõ là con cháu của quê hương Bùi Dục Tài, luôn giành những thứ hạng cao nhất”. Ngôi nhà của ông Lê Chí Phóng – thân sinh của PGS-TS Lê Chí Dũng – nằm giữa một khu vườn nhiều hoa và chim. 81 tuổi, ông vẫn làm thơ Đường ca ngợi vẻ đẹp của làng quê, động viên con cháu thi đua học tập, tu dưỡng nhân cách. Ông kể: “Trước năm 1975, tôi dạy Anh văn ở trường Nguyễn Hoàng, các con tôi học trung học ở đó, Dũng học rất giỏi, năm lớp tú tài bán (lớp 11 bây giờ), Dũng đã đoạt giải toán quốc gia, vượt cả học sinh tú tài toàn (lớp 12).
Vào những dịp cúng lễ trong năm, họ nào trong làng cũng tổ chức lễ tuyên dương, trao thưởng cho con cháu đỗ đạt. Việc trao thưởng diễn ra tại nhà thờ họ hoặc đình làng, các cháu đạt học sinh giỏi các cấp, đỗ đại học, làm xong thạc sĩ, tiến sĩ được những người thành đạt hoặc cao niên có uy tín trong làng đích thân trao thưởng. Bản thân các cháu rất tự hào, còn cha mẹ, ông bà nội ngoại thì nở mày nở mặt với xóm làng, bà con. Nhờ đó, đạo học ở làng Câu Nhi hiện vẫn đứng đầu bảng của vùng đất Ô Lâu này”.
2.Danh nhân Bùi Dục Tài
Bùi Dục Tài có hiệu Minh Triết, sinh năm Đinh Dậu (1477), tại làng Câu Nhi, Phủ Hải Lăng, nay là thôn Câu Nhi, xã Hải Tân, huyện Hải Lăng, tỉnh Quảng Trị, con của Bùi Sỹ Phường, cháu đời thứ 5 của Ngài thuỷ tổ Bùi Trành Bằng. Với ý chí vượt khó, tư chất thông minh chỉ trong vòng 12 năm (1490-1501) Bùi Dục Tài đã tỏ tường Tứ Thư, Ngũ kinh, Ngọc đường văn phạm, Văn hiến thông khảo… (Hình phải :Nhà thờ Bùi Dục Tài- thôn Câu Nhi)
Ông đỗ khoa thi Hương năm 1501; mùa Xuân năm 1502 đỗ khoa thi Hội; tiếp đó, trong kỳ thi Đình tại Thăng Long, ông đỗ Tiến sỹ xuất thân Đệ nhị giáp. Sự kiện Bùi Dục Tài đỗ Tiến sỹ trong khoa thi năm Nhâm Tuất, niên hiệu Cảnh Thống thứ 5 (1502) đã làm nức lòng người dân vùng Thuận Hoá. Đây là lần đầu tiên một nho sinh Đàng trong trở thành một vị đại khoa, được khắc tên vào bảng vàng bia đá tại văn Miếu Quốc Tử Giám. Năm ấy, Bùi Dục Tài 25 tuổi. Sau khi đỗ Tiến sỹ, Bùi Dục Tài được triều đình bổ làm quan với chức Hàn lâm Hiệu Lý, rồi được thăng Tham Chính đạo Thanh Hoá. Năm 1509, niên hiệu Hồng Thuận ông được thăng làm Lại Bộ Tả Thị Lang. Dưới triều Lê Chiêu Thống, ông giữ chức Tham tướng và trong một lần đem quân đi dẹp loạn ở Thuận Hoá (năm 1516), ông đã bị gian đảng sát hại.
Ông mất năm Mậu Dần-1518, hưởng dương 41 tuổi. Sau khi ông mất, vua Lê truy tặng chức Lễ Bộ Thượng Thư.
Bùi Dục Tài là Tiến sỹ khai khoa của xứ Đàng trong – nhân vật làm rạng danh truyền thống học hành, khoa cử của làng Câu Nhi và của Quảng Trị.
Đình làng Câu Nhi cùng cuộc đời sự nghiệp của vị Tiến sỹ khai khoa Bùi Dục Tài trong quá trình tồn tại đã qua nhiều biến thiên thăng trầm; những gì còn lại so với ngày xưa dẫu có quá ít nhưng đó là sản phẩm văn hoá được tích hợp sau một chặng đường khá dài của đất và người làng Câu Nhi trên hành trình chinh phục và đấu tranh để tạo dựng làng xóm quê hương.
Từ năm 2003, tỉnh Quảng Trị đã lấy tên ông đạt cho giải thưởng khuyến học khuyến tài, giải thưởng cao nhất của địa phương dành cho những người con quê hương vượt khó học hành đạt kết quả xuất sắc hàng năm.
